Paaseiland, een les voor de wereld
Categorie(ën): Ecologie, Geschiedenis van mens en omgeving, Bevolking, Thematische lessen
Paaseiland is een van de meest afgelegen plekken op aarde: bijna 4000 km van het dichtstbijzijnde continent (Zuid Amerika) en 1800 km van het dichtstbijzijnde eiland (Pitcairn). Maar het is ook een van de meest bijzondere archeologische vindplaatsen: de geheimzinnige reusachtige hoofden die overal op het eiland te vinden zijn hebben de mensen verbaasd sinds de ontdekking door Nederlandse zeelui Pasen 1722. De ontdekkers troffen een primitieve samenleving aan van ongeveer 3000 mensen, levend in armoedige rieten hutten of grotten, die bijna voortdurend onderling oorlog voerden en zelfs kannibalisme bedreven in een wanhopige poging om de armzalige voedselvoorziening een beetje aan te vullen.
Hoe konden die mensen ooit de enorme beelden, die overal op het eiland lagen en stonden, hebben gemaakt en van de groeve op de berghelling naar de kust hebben vervoerd, zonder machines en zelfs zonder bomen. Op het moment van de ontdekking was het eiland geheel boomloos.
Paaseiland kreeg in de negentiende eeuw de naam Rapa Nui (=Groot Rapa) van zeelui uit Tahiti, omdat het ze deed denken aan Rapa, een klein eiland in Frans Polynesie (dat nu bekend staat als Rapa Iti).
De geschiedenis van de Paaseilanders is tragisch, maar tegelijk een goede les voor ons. Ze hadden een hoog ontwikkelde cultuur die 600 jaar stand hield, maar ze letten niet op de ecologische gevolgen van hun leefstijl en eindigden rampzalig. Toen konden ze het eiland ook niet meer verlaten omdat ze alle bomen gekapt hadden.
Modern onderzoek heeft veel duidelijk gemaakt over hun leven tijdens hun ‘gouden eeuwen’ – en ook over de oorzaken van hun ondergang.
De geschiedenis van de eilanders
De oudste Polynesiers kwamen uit Zuidoost Azie.Deze mensen maakten lange reizen in dubbele kano’s aan elkaar gekoppeld door middel van een platform dat gebruikt werd voor het vervoeren en beschermen van mensen, dieren, planten en voedsel. De eerste mensen die op Paaseiland aankwamen, vonden daar een wereld, die ze weinig te bieden had. Het eiland is vulkanisch, maar de laatste uitbarsting vond plaats rond het begin van onze jaartelling, eeuwen voor de eerste mensen zich er vestigden.
Doordat het eiland zo afgelegen ligt, waren er weinig soorten planten en dieren. Er kwamen ongeveer dertig soorten endemische planten voor, geen zoogdieren, maar wel veel (zee)vogels.
De mensen, die zich er in de vijfde eeuw*) vestigden, waren vermoedelijk met hooguit twintig tot dertig mannen, vrouwen en kinderen. Ze hadden alleen kippen en ratten bij zich voor de vleesvoorziening.
Vanwege het klimaat konden veel gewassen, die elders in Polynesie worden geteeld en die ze waarschijnlijk wel bij zich hadden, er niet groeien. Ze leefden hoofdzakelijk van zoete aardappels en kip. Het enige voordeel van dit eenzijdige, maar wel gezonde dieet was, dat de teelt van de zoete aardappels erg gemakkelijk was, zodat ze alle tijd hadden voor andere bezigheden. De mensen hadden daardoor tijd voor culturele ontwikkeling. Het gevolg was het ontstaan van een van de hoogst ontwikkelde beschavingen van Polynesie, die tegelijk een van de meeste complexe van de wereld werd. De Paaseilanders hielden zich bezig met uitgebreide rituelen en het bouwen van enorme monumenten.
Beelden op de hellingen
De belangrijke centra waar de ceremonien plaats vonden waren de ahu. Er zijn op het eiland meer dan 300 van deze platforms gebouwd, voornamelijk langs de kust. Sommige zijn langs astronomische lijnen gebouwd, gericht op een van de twee zonnewenden of de dag-en-nachtevening. Er zijn ook rotstekeningen en geschriften op houten panelen gevonden. Op elke ahu zijn een tot vijftien gigantische beelden te vinden, die tot op de dag van vandaag herinneren aan de verdwenen beschaving van Paaseiland. Deze beelden hebben een enorme hoeveelheid arbeid gekost. Het grootste probleem was het vervoeren van de beelden – tot 6 meter hoog en tientallen tonnen zwaar – over het eiland, en vervolgens het rechtop plaatsen boven op de ahu. Er waren geen trekdieren op het eiland, dus dit moest allemaal met menskracht gebeuren met boomstammen als rollers. Hiervoor moeten grote aantallen mensen zijn ingezet, die de beelden over de flexible ‘wegen’ – gemaakt van rijen boomstammen – trokken van de steengroeve naar de ahu. Daar waren grote hoeveelheden hout voor nodig.
Van de kleine groep immigranten in de vijfde eeuw groeide de bevolking gestaag tot ongeveer 7000 rond 1550. In de zestiende eeuw waren er honderden ahu gebouwd en meer dan 600 grote beelden.
Toen, op het hoogtepunt, stortte de maatschappij plotseling in, terwijl meer dan de helft van de beelden nog onvoltooid bij de steengroeve van Rano Raraku lag.
De oorzaak van de ineenstoring en de sleutel tot de ‘mysteries’ van Paaseiland was de instorting van het ecosysteem door de ontbossing van het eiland.
De wetenschap: ecologie en archeologie
Recent wetenschappelijk onderzoek, waaronder pollenanalyse (het onderzoek van vroegere begroeiing aan de hand van stuifmeelkorrels, die zeer lang in de biodem bewaard blijven), heeft uitgewezen dat het eiland ten tijde van de eerste bewoning dicht begroeid was en grotendeel bedekt was met bossen. Deze bestonden hoofdzakelijk uit enorme palmbomen van een soort die alleen daar voorkwam (verwant met de Chilipalm). Naarmate de bevolking groeide werd er steeds meer bos gekapt om ruimte te maken voor de landbouw, voor brandstof voor verwarming en voedselbereiding, voor bouwmateriaal voor de huizen en voor kano’s voor de vissers. Maar het meeste hout was nodig voor het vervoer van de gigantische beelden naar de ceremoniele platforms overal op het eiland. Het gevolg was dat het eiland rond 1600 helemaal ontbost was en het oprichten van de beelden plotseling niet meer mogelik was, waardoor er vele bij de steengroeve bleven liggen.
De ontbossing betekende niet alleen het einde van het sociale en ceremoniele systeem, het had ook ingrijpende gevolgen voor het dagelijkse leven van de bevolking in het algemeen.
Uit archeologisch onderzoek blijkt, dat vanaf 1500 het tekort aan bomen de mensen dwong om te stoppen met het bouwen van houten huizen en in grotten te gaan wonen. Ze moesten het doen met stenen onderkomens, in de hellingen ingegraven holwoningen of armzalige rieten hutten gebouwd van de vegetatie die langs de kratermeren te vinden was.
Er konden geen kano’s meer worden gebouwd, ze konden alleen nog rieten bootjes maken, waarmee je niet ver de zee op kunt. Het vissen werd ook moeilijk, want vroeger werden netten gemaakt van vezels van een soort moerbeiboom (waarvan ook textiel werd gemaakt) en die was er niet meer. Er kwamen ook geen nieuwe bomen meer, want de ratten, ingevoerd voor voedsel, aten alle vruchten en zaden op. Op archeologische vindplaatsen zijn (palm)noten en zaden aangetroffen – altijd door ratten beknaagd.***
Het verwijderen van de bomen had ook invloed op de bodem. Er ontstond versnelde erosie waardoor de essentiele mineralen uitspoelden. De enige voedselbron op het eiland die hier geen last van had, waren de kippen.
De maatschappij verloederde en verviel tot steeds primitievere omstandigheden. Zonder bomen, en dus zonder kano’s, waren de mensen gevangen op hun afgelegen eiland. Er was geen mogelijkheid om aan hun milieuramp te ontsnappen. Er ontstonden steeds meer conflicten over de verminderende voorraden materialen en voedsel. Het gevolg was een vrijwel continue oorlog tussen de clans. Slavernij werd gewoon; vanwege het tekort aan eiwitten verviel men zelfs tot kannibalisme.
De magnifieke beelden waren te groot om te vernietigen, maar ze werden wel omver getrokken. De eerste Europeanen zagen er nog enkele rechtop staan, maar in 1830 waren ze alle omgegooid. Toen de Europeanen vroegen hoe de beelden van de groeve naar de ahu waren gekomen, bleken de eilanders zich niets meer te herinneren van wat hun voorouders hadden gedaan. Ze zeiden dat de beelden naar hun plek waren ‘gelopen’. De Europeanen zagen de beelden en het boomloze landschap en begrepen er niets van. Ze bedachten de meest fantastische verklaringen.
De toekomst – van het eiland en van de wereld
Met veel moeite hebben de eilanders eeuwen lang gebouwd aan een van de hoogst ontwikkelde beschavingen van dit type in de wereld. Duizend jaar **) lang wisten ze zich niet alleen in leven te houden, maar een bloeiende cultuur op te bouwen. In veel opzichten een triomf van menselijke vindingrijkheid en schijnbaar een overwinning op een moeilijk milieu. Maar uiteindelijk bleken de groeiende aantallen mensen en hun culturele ambities te groot voor de beperkte mogelijkheden van het eiland. Toen het ecosyteem was ingestort onder de druk stortte ook de maatschappij snel in en verviel tot een toestand van barbarij.
Een voorbeeld van een ingestorte populatie. Zoals dat met dieren (zie figuur kan gebeuren kan het blijkbaar ook mensen overkomen. Het gebeurde op Paaseiland.
De Paaseilanders moeten zich bewust zijn geweest van hun isolatie en zich gerealiseerd hebben dat hun bestaan afhankelijk was van de beperkte hulpbronnen van hun kleine eiland. Ze moeten gezien hebben wat er met hun bossen gebeurde. Toch waren ze niet in staat om een systeem te ontwikkelen waarmee ze een evenwicht zouden kunnen creeren met hun natuurlijke omgeving. In plaats daarvan ging de consumptie van de hulpbronnen gewoon door tot er niets over was. In de tijd dat het duiidelijk moet zijn geweest dat er een catastrofe dreigde, werden er alleen maar meer beelden gemaakt en over het eiland gesleept. Het feit dat er zo veel onvoltooid bij de steengroeve werden achtergelaten, wijst erop dat er geen rekening werd gehouden met het feit dat er nog maar een paar bomen op het eiland over waren. De competitie tussen de clans moet belangrijker zijn geweest. Niemand kan zeggen dat die mensen te dom waren. Hun beschaving laat zien, dat het een zeer intelligent volk was.
Een J-curve: als een populatie zonder natuurlijke vijanden onbeperkt groeit, vertoont deze exponentiele groei. Vroeg of laat eindigt dit in een ineenstorting: volledig uitsterven of tot een zeer klein aantal terugvallen. De curve van deze dieren is gelijk aan de curve van de bevolking van Paaseiland
De les voor ons
Het lot van Paaseiland kan een goede les zijn vor de moderne wereld. Net als Paaseiland beschikt de aarde ook over beperkste hulpbronnen voor de mensen en hun behoeften. Net als de eilanders heeft ook de mensheid geen mogelijkhied om te ontsnappen als het mis gaat.
Hoe heeft het milieu op onze planeet onze geschiedenis gevormd en hoe hebben mensen hun (onze!) wereld gevormd en veranderd?Zijn er nog meer culturen die in dezelfde val zijn gelopen als de Paaseilanders? De laatste paar duizend jaar zijn de mensen erin geslaagd om meer voedsel te produceren en van meer hulpbronnen gebruik te maken voor steeds grotere aantallen mensen en voor steeds complexere en technologisch verder ontwikkelde maatschappijen.
Maar zijn we nu beter in staat om een leefstijl te ontwikkelen die onze hulpbronnen niet onherstelbaar uitputten of vernietigen? Of hebben we het te druk met het vernietigen van het systeem?
De menselijke populatie vertoont ook een J-curve, vooral na het begin van de landbouw. Ook de energieconsumptie is in die tijd enorm toegenomen.
N.B. B.P betekent ‘before present’ dus voor heden, B.C betekent ‘before Christ’ en A.D betekent ‘na Christus’ en let op: ‘billion’ is in het nederlands miljard!
Nieuwe informatie
Maart 2006:
Scienceexpress meldt dat door middel van koolstofdateringen is vastgesteld dat Paaseiland pas rond 1200 gekoloniseerd kan zijn.
De datering van 500 n.C. voor de eerste bewoning stamt van meer dan veertig jaar geleden toen de technieken nog niet zo ver ontwikkeld waren.
Dit werpt nieuw licht op de ecologische ramp die de bevolking daar aanrichtte en onderging: het ontbossen van het eiland moet dan al vrij snel na de kolonisering begonnen zijn. In vier eeuwen was de ramp volledig!
Dit maakt de ‘les van Paaseiland’ nog indringender!
**) Waarschijnlijk niet duizend jaar maar vierhonderd jaar was genoeg om het ecosysteem te vernietigen!
***) april 2007:
Volgens onderzoekers Hunt en Boersema (Journal of Archaeological Science mrt ’07) zijn vooral de ratten de oorzaak van de ontbossing: alle zaden die gevonden zijn, zijn door ratten beknaagd. Zij denken dat er op een gegeven moment een gigantische rattenplaag moet hebben geheerst met 3 miljoen ratten op het eiland. Maar dit verandert het verhaal niet wezenlijk: de mensen hebben die ratten op het eiland ingevoerd, waarschijnlijk opzettelijk, als voedselbron, en daarmee de ondergang van hun eigen beschaving teweeggebracht.
Lopende beelden!
De eilanders vertelden dat de beelden naar hun plek ‘liepen’ maar dat geloofde niemand. Nu hebben onderzoekers vastgesteld dat ze mogelijk inderdaad ‘liepen’. Met een aantal sterke mensen een een dik touw kunnen ze in een ‘lopende’ beweging worden gebacht. Kijk op Youtube Moai walking‘.
OPDRACHTEN
Je kunt leerlingen verschillende dingen laten doen met deze informatie
1. De tekst laten lezen en onderstaande vragen laten beantwoorden. (Daarna kunnen ze opdracht 2 en/of 3 uitvoeren of zelf een plan bedenken om ermee aan de slag te gaan)
VRAGEN
a. De Europeanen troffen een volledig boomloos eiland aan. Waardoor kon het bos zich niet meer herstellen na de instorting van de cultuur en de bevolking?
b.Sommige mensen meenden zelfs dat de beelden er gebracht moesten zijn door de goden of door ruimtewezens. Waarom dachten ze dat, waarom kon het geen mensenwerk zijn?
c. De eerste bewoners van Paaseiland kwamen uit Polynesie. Dat staat vast. Met welke techniek kan zoiets tegenwoordig bewezen worden?
d. Vergelijk de grafieken op deze pagina met de grafiek van de menselijke populatie door de eeuwen heen (waarschijnlijk te vinden in je biologie boek of je aardrijkskunde boek). waardoor kon de mensheid steeds sneller gaan groeien?
e. Niet alleen het aantal mensen, ook de energieconsumptie is exponentieel gegroeid. Maak eens een vergelijking van jouw dagelijks energiegebruik met dat van je grootouders toen ze zo oud waren als jij nu (vraag ze daarnaar als dat mogelijk is, of vraag andere oudere mensen hiernaar). Welke mogelijkheden heb jij zelf om minder energie te gebruiken?
f. Maak een lijst van de ‘ecologische fouten’ die de Paaseilanders maakten en vergelijk deze met de ecologische fouten die wij met zijn allen maken. Waardoor kunnen we de geschiedenis van Paaseiland een nuttige les voor de wereld noemen?
g. Wat moet er in onze maatschappij veranderen om een ineenstorten van onze maatschappij te voorkomen? Maak een lijst van dingen die anders kunnen.
h. Hoe kunnen we de mensen overtuigen dat het nodig is om een aantal dingen anders te doen om onze wereld duurzaam te maken?
2.Gebruik het verhaal van Paaseiland en gebruik het om
a. een presentatie te maken en deze voor je klas, je club of voor andere mensen te houden.
b een artikel te schrijven (voor de schoolkrant, het clubblad, voor de plaatselijke krant)
waarin je uitlegt
– waarom het voor ons belangrijk is om dit verhaal te kennen.
– waarom de planeet ook zoiets zou kunnen overkomen als we onze gewoonten nu niet veranderen.
of:
3. Je kunt na het lezen van dit verhaal (plus misschien een paar van de vermelde websites) een onderzoek doen naar de vraag of dit een unieke gebeurtenis is, of op andere plaatsen ook is gebeurd. Zijn er wel vaker beschavingen ingestort door milieuproblemen?
(Om je op weg te helpen, ja dit is vaker gebeurd. Op het eiland Malta in het Stenen tijdperk. Malta was een dichtbebost eiland waar zich in het Stenen Tijdperk een beschaving ontwikkelde waarvan we de bouwwerken nog steeds kunnen bewonderen, de oudste bouwwerken van de wereld! Deze cultuur verdween plotseling, ongetwijfeld ook door ontbossing. Het eiland is nog steeds kaal)
Kijk op:
www.missgien.net/stone-age/marvels/gallery.html
users.aber.ac.uk/jpg/malta/arch.html
Maar er zijn meer verdwenen beschavingen…Zoek zelf verder.
LINKS
www.netaxs.com/~trance/rapanui.html
De homepage van Paaseiland met veel informatie en verdere links
www.netaxs.com/~trance/lunatic.html
Op deze site kun je lezen welke wonderlijke verklaringen mensen hebben bedacht voor de grote beelden (maar niet over de echte verklaring)
Over de draagkracht van de aarde. De grafieken op deze pagina zijn ontleend aan deze site.
www.netaxs.com/~trance/phrases.html
De (moderne) taal van Paaseiland
Easter Island (Rapa Nui)
meer over het eiland en verdere links
BOEKEN
John Flenley and Paul Bahn: THE ENIGMA’S OF EASTER ISLAND Island on the Edge (Oxford University Press 2002)
Dit is HET boek voor iedereen die belangstelt in de geschiedenis en het onderzoek van Paaseiland
Je kunt lezen over de geschiedenis en de levenswijze van de Eilanders, over de ontdekking van de echte verklaring voor de beelden en de ineenstorting door een ecologische ramp.
“Wat dacht de man die de laatste van de enorme palmbomen omhakte?”. We zullen het nooit weten, maar we kunnen er wel van leren, dat we dezelfde vergissing niet weer hoeven te maken
Jo Anne Van Tilburg: AMONG STONE GIANTS The Life of Katherine Routledge and Her Remarkabls Expedition to Easter Island (Scribner 2003)
Deze biografie is een combinatie van een interessante blik op het leven van een Victoriaanse dame, die wist te ontsnappen aan het keurslijf van een voorgeschreven leven en een verhaal over het leven op en onderzoek naar Paaseiland in het begin van de twintigste eeuw van deze zelfde dame.
Katherine Routledge woonde jaren op het eiland, en heeft nog kunnen praten met mensen, die zich het leven voor de kolonisering door Europeanen konden herinneren. De auteur. Jo Anne Van Tilburg, is zelf ook archeoloog, zij heeft vele jaren onderzoek gedaan op Paaseiland.
Jared Diamond: COLLAPSE 2005
Nederlandse titel: ONDERGANG
In dit boek beschrijft Diamond de ondergang van Paaseiland, naast een reeks andere gevallen waar mensen schijnbaar willens en wetens de ondergang van hun ecosysteem hebben veroorzaakt. Daarnaast beschrijft hij gevallen waar mensen op tijd hun levenswijze veranderden en zo een dreigende ondergang wisten te voorkomen. De boodschap is: we kunnen de natuur – en daarmee onszelf – nog redden, maar we moeten bewust kiezen voor verandering van het systeem.