Heilige wouden: biodiversiteit dankzij traditie
Categorie(ën): Ecologie, Geschiedenis van mens en omgeving, Trees
In veel gebieden overal ter wereld zijn grotere of kleinere wouden en bosjes bewaard gebleven omdat de plaatselijke bevolking ze als heilig beschouwt. Ze komen over de hele wereld voor en vertonen veelal dezelfde kenmerken: het gaat vaak om een beboste heuvel, waar de lokale goden wonen. Alle planten en dieren die er leven horen bij bepaalde goden of leven in de goddelijke tuinen. (N.B. Vergelijk met de Olympus in het klassieke Griekenland!).
Heilige wouden bevatten volgens het plaatselijke geloof bovennatuurlijke krachten of ze zijn de woonplaats van machtige geesten. Ze kunnen hun status ook ontlenen aan bepaalde gebeurtenissen of ze liggen rond tempels of begraafplaatsen, waar de geesten van de voorouders huizen. De toegang tot heilige wouden is als regel beperkt (door taboes, regels of gewoonte) tot bepaalde situaties of tot bepaalde leden van de gemeenschap. Het verzamelen van planten of dieren, jagen, bomen kappen of in cultuur brengen van de grond is als regel streng verboden. Op beperkte schaal gevallen hout, boomvruchten, geneeskrachtige kruiden of honing verzamelen mag meestal wel.
Heilige bossen bestaan al vele eeuwen en spelen tegenwoordig een rol als reservoirs van veel biodiversiteit. De structuur van deze bossen is uniek, ze vormen de minst verstoorde ‘eilanden’ van bewaarde ecosystemen. Ze dragen veel bij aan het behoud van biodiversiteit op verschillende niveaus: het zijn resten van bedreigde bos-ecosystemen en ze beschermen grote aantallen – soms elders uitgestorven – plantensoorten. Het zijn belangrijke reservoirs van unieke soorten planten, insecten en andere diersoorten
Waar bepaalde soorten bomen, bosjes, maar ook bergen, rivieren, grotten en tempelterreinen gezien worden als heilig of taboe, zouden deze behouden moeten blijven om een rol te spelen in de bescherming van bepaalde ecosystemen voor de plaatselijke bevolking. Bepaalde plantensoorten worden vaak gebruikt door traditionele genezers en priesters, die veel belang hebben bij het behoud van zulke plekken en ecosystemen.
Het behouden van natuur en natuurlijke hulpbronnen heeft vaak een grote rol gespeeld in het leven van traditionele culturen, vooral in afgelegen streken en bij inheemse volken in uiteenlopende gebieden, vooral in Afrika en Azië, maar ook in Europa en Noord en Zuid Amerika.
In deze gemeenschappen zien de mensen zichzelf verbonden met hun natuurlijke omgeving in een netwerk van geestelijke verwantschap. Vaak worden bepaalde planten, dieren of rivieren en bergen gezien als voorouders die beschermd moeten worden. De voorouders van deze mensen waren zich zeer bewust van het belang van de natuurlijke hulpbronnen en de noodzaak deze in stand te houden voor toekomstige generaties. Zij leefden in harmonie met de natuur en speelden een belangrijke rol in het behoud van de biodiversiteit.
Vaak kent men specifieke mythen en taboes gekoppeld aan het gebruik van sommige planten of het jagen op bepaalde diersoorten in het gebied. Deze tradities kunnen helpen bij de bescherming omdat sommige bosfragmenten de laatste bosresten zijn en daarmee de laatste kans om de flora en fauna ter plaatse te behouden.
Zo beschermen de kerkbossen in Ethiopië de laatste stukken van de Oost-Afrikaanse tropische bergwouden, terwijl de heilige wouden in zuidoost India de laatste resten zijn van het droge groenblijvende bos dat ooit dit gebied bedekte. Hoewel de heilige wouden vaak uit kleine gebiedjes bestaan zijn het in veel gevallen de laatste reservoirs van biodiversiteit buiten de natuurreservaten.
Over de hele wereld beginnen natuurbeschermers aandacht te besteden aan de heilige bossen als laatste plekken waar nog biodiversiteit te vinden is. Het is bijvoorbeeld bekend dat veel beschermde soorten in noordoost India alleen nog voorkomen in heilige bossen, restanten van de climaxvegetatie in die streken. Toch zijn deze gebieden vaak nog niet wettelijk beschermd, ze worden onderhouden en beschermd door de plaatselijke bevolking.
Nu worden de heilige plekken gezien als waardevolle hulpmiddelen voor de bescherming van de biodiversiteit, maar de veranderde instelling van de mensen, het verloren gaan van het traditionele geloof en andere ontwikkelingen veroorzaken de achteruitgang van de heilige bossen de laatste jaren. Hun behoud zou niet mogelijk zijn zonder de actieve inzet van de plaatselijke bevolking. Verbetering van hun levensstandaard, en het belonen van hun beschermende activiteiten kan helpen de diversiteit voor de toekomst te bewaren,
Voorbeelden van heilige wouden in verschillende landen:
Ethiopië
“Als je in Ethiopië een bos ziet, kun je er vrijwel zeker van zijn dat er in het midden een kerk staat,” zegt Alemayehu Wassie. Wassie, bosecoloog, heeft de afgelopen jaren een missie: het beschermen, documenteren en behouden van de unieke biodiversiteit in de bosjes rond de orthodoxe kerken van Ethiopië.
Twee vouwen lopen naar de Betre Mariam kerk in de bossen van het Zege-schiereiland bij het Tanameer
.
Deze kleine maar vruchtbare oases – circa 35 000 in het hele land – vormen de laatste stukjes van de uitgestrekte weelderige wouden die ooit het hele land overdekten, die met al hun biodiversiteit bijna helemaal verdwenen zijn.
De ontbossing werd vooral aangemoedigd tijdens de communistische periode van het land – 1974 tot ’91 – toen de regering het land nationaliseerde – ook de grote landgoederen die de kerk bezat – en verdeelde onder de mensen, die stukken bos omzetten in landbouwgrond. Nu is nog 5% van het land bedekt met bos, in het begin van de 20ste eeuw was dat nog 45%.
De laatste jaren zijn er kleine onderzoekprogramma’s gestart over de verarmde biodiversiteit. Wassie die al lang onderzoek heeft gedaan in de noordelijke berggebieden van het land, is nu een bijzondere samenwerking begonnen met de Ethiopische orthodoxe Tewahedo Kerk om samen de woudresten te behouden.
Hij en zijn collega’s gebruiken workshops om priesters op te leiden voor het beschermen van de bossen en te leren waarom dat belangrijk is. Ze gebruikten luchtfoto’s van Google Earth om de stukjes bos in het landschap te laten zien. De groene stipjes verspreid in het droge landschap gaven de priesters perspectief op de enormiteit van het verlies aan bos vergeleken met de schatten die zij hadden helpen behouden. De priesters gaven hem daarop toestemming om de bossen te bezoeken en te onderzoeken. Sindsdien zijn er allerlei onderzoeken uitgevoerd om de soorten vogels en insecten in de bossen te inventariseren.
Beschermende muren
Wassie heeft nu meer dan 40 kerkbossen onderzocht. Ook stimuleert hij de kerkgemeenschappen om stenen muren te bouwen rond hun bos om ze te beschermen tegen verdere beschadiging. Ondanks de taboes laten boeren soms hun vee in de bosjes grazen waarbij ze de ondergroei en jonge boompjes beschadigen – of ze jagen er. Vaak verzamelen ze brandhout in het bos of ze beschadigen de bosvegetatie met hun ploeg.
Rond 15 bosjes zijn nu stenen muren gebouwd. De priesters moedigen de mensen aan om stenen te verzamelen in de velden voor die muren, wat ook goed is voor de oogsten op die velden.
“De biodiversiteit in die bossen is belangrijk voor de landbouw, want veel vogel;s en insecten die er leven helpen de gewassen te bestuiven en plagen te bestrijden,” aldus Wassie. “We weten niet hoeveel diversiteit al verloren is gegaan, maar het lijkt er op dat heel veel bewaard is gebleven – meer dan we verwachtten.”
Sommige kerken proberen hun bossen te vergroten om zo hun gemeenschap sterker te maken, dit geeft hoop voor de toekomst!
De heilige bossen van India
Heilige wouden vertegenwoordigen een oude traditie waarin speciale gebieden beschermd worden wegens hun culturele of religieuze betekenis. India, het land met een grote diversiteit aan culturen en tradities, bezit meer dan 100 000 heilige wouden. Vaak zijn het bosresten in landbouwgebieden. Meestal zijn de plaatselijke bewoners zich wel bewust van het bestaan van deze heiligdommen als ze niet actief mee werken aan de bescherming en het onderhoud.
Heilige bossen zijn om verschillende redenen beschermd, zoals religieuze gebruiken of ceremonies die er plaatsvinden, of als begraafplaatsen of wegens hun waarde als afwateringsgebied. We weten dat deze gebieden waardevolle ecosysteemdiensten verlenen zoals het beperken van de erosie en het behoud van een goede waterkwaliteit. India heeft de hoogste concentratie van heilige wouden in de wereld er zijn door het hele land duizenden bekend die een reservoir vormen voor zeldzame dieren en vooral planten, vaak ook in verstedelijkte gebieden. Verstedelijking en overexploitatie vormen serieuze bedreigingen.
Heilige wouden zijn traditioneel beschermd om spirituele redenen. Beschadiging is verboden en er wordt veelal geloofd dat elke ingreep, zoals bomen kappen of jagen negatieve gevolgen zal hebben voor de mensen die het doen. In India wordt dat gezien als een ernstige overtreding en men geloofde dat de straf bestaat uit het wedergeboren worden als zee-egel en dat duizenden jaren lang. In het heilige Mawphlangwoud (in Meghalaya) herinneren de mensen zich voorvallen waar mensen van elders probeerden bomen uit het woud te oogsten en prompt ziek werden. Het geloof in de kwalijke gevolgen van ingrepen in heilige bossen beschermt het bos en zorgt dat het intact blijft
in India zijn de heilige bossen sinds 2002 beschermd door de Wildlife Protection Act. Verschillende NGO’s werken samen met de plaatselijke bevolking aan de bescherming. Elk bosje wordt gekoppeld aan een bepaalde godheid, meestal hindoegoden, maar er zijn ook heilige bossen die gekoppeld zijn aan Moslim- of Boeddhistische tradities
De waarde van heilige wouden
Door de langjarige bescherming door de plaatselijke bevolking zijn fragmenten van ooit uitgestrekte wouden bewaard gebleven. Ze bevatten altijd een grotere diversiteit aan soorten dan de omgeving, in sommige gevallen zelfs meer dan officiële reservaten in de omgeving. Ze bevatten ook een grote diversiteit aan geneeskrachtige planten. In een onderzoek in vijf heilige wouden in Kodagu bleek dat 60% van de soorten (136 van de 241 soorten) medicinaal van belang waren.
De ecologische theorie zegt dat geïsoleerde fragmenten bos soorten verliezen en een lage biodiversiteit vertonen, dus weinig waarde hebben voor het behoud van de biodiversiteit. Maar een netwerk van stukjes bos draagt juist een hogere diversiteit dan een enkel bosfragment. Als de stukjes bos onderling verbonden zijn door corridors (stroken bos) kunnen ze zelfs een nog groter aantal soorten bevatten.
In India zijn veel heilige bossen onderzocht, vooral hun rijkdom aan plantensoorten: in drie van die bosjes vond men 395 soorten, waarvan 14% endemisch (alleen daar voorkomend). In het algemeen is de diversiteit veel hoger dan in verstoorde bossen.
Heilige wouden in andere tradities
Waarschijnlijk hebben er in veel meer gebieden heilige wouden bestaan. In de joodse en christelijke traditie kent men het verhaal in de Bijbel (in het Oude Testament, Genesis 21:13) waarin Abraham een bos plantte in Beersheba en daar de naam van God aanriep. Toen het christendom zich over Europa verspreidde hadden de missionarissen de gewoonte heilige bomen en bossen, die ze aantroffen, om te hakken. Bonifacius werd in 754 bij Dokkum (Friesland) vermoord, naar men zegt omdat hij heilige bomen had omgehakt. Omdat de goden hem niet straften geloofden veel mensen dat zijn god de juiste was. Zo werd hij een heilige in de katholieke kerk.
In plattelandsgebieden door heel Europa zijn nog steeds bomen te vinden die door de menen als heilig worden beschouwd. En in enkele gebieden ook nog heilige bossen.
Estland
Men schat dat er in Estland circa 2 500 heilige plekken zijn, de grootste een bos van 100 hectare. Het is tamelijk ongebruikelijk voor een ‘ontwikkeld’ land, maar in Estland zijn de heilige plaatsen en de daarbij behorende gebruiken nog volop aanwezig. Het culturele erfgoed dat hoort bij die plekken is van groot belang voor de nationale identiteit – en het milieu – van de Esten.
In 2008 werd een nationaal plan opgesteld om ze te beschermen:: “Sacred Natural Sites in Estonia: Study and Conservation 2008–2012” waarin ongeveer 550 hiis (heilige plekken) zijn opgenomen.
Ghana
Ook in Ghana bestaan nog heilige wouden.Een van de beroemdste, Buoyem Sacred Grove ligt in het Techiman District,In die regio zijn er nog veel meer te vinden. Ze bieden onderdak aan veel wilde soorten die in de omgeving verder zijn uitgestorven. Een van die wouden herbergt zo’n 20 000 vliegende honden (vruchten etende vleermuizen) in grotten.
Japan
in Japan horen de heilige bossen als regel bij Shinto tempels die overal in het land te vinden zijn. Ze zijn zeer oud, de tempels werden meestal in bestaande bossen gebouwd. Vaak vindt men er de Cryptomeria, de heilige boom in de Shintoreligie.
Verenigde Staten van Amerika
De Lakota en diverse andere inheemse Amerikaanse volken hebben heilige wouden en andere natuurlijke plekken die ze als heilig zien. Dit is een van de oorzaken van de conflicten ontstaan doordat de regering deze reservaten niet meer als zodanig erkent, en probeert de inheemse stammen met geld te compenseren voor het verlies van deze gebieden.
Internationale betekenis van heilige natuurgebieden
De dringende noodzaak om deze heilige natuurgebieden te beschermen is erkend in de Convention on Biological Diversity (CBD) en de UN Permanent Forum on Indigenous Issues. De CBD heeft in 2004 richtlijnen ontwikkeld voor de manier waarop culturele, sociale en milieu-aspecten met betrekking tot ontwikkelingen die invloed kunnen hebben op heilige objecten, – gebieden en wateren – die traditioneel in gebruik zijn bij inheemse en plaatselijke gemeenschappen.
De Verenigde Naties hebben de Declaration on the Rights of Indigenous Peoples aangenomen. Dit is belangrijk voor het beschermen en het erkennen van die plekken op nationaal niveau.
In de verklaring staat: “Inheemse volken hebben het recht hun spirituele en religieuze tradities, gewoonten en ceremonies te praktiseren, ontwikkelen en onderwijzen, het recht toegang te hebben tot hun heilige en culturele plaatsen en deze te onderhouden en beschermen, het recht ceremoniële voorwerpen te gebruiken en beheren en het recht hun menselijke resten terug te brengen naar de plaats van herkomst.” Dit betekent ook dat de biodiversiteit binnen de heilige plaatsen beschermd moet worden.
Bronnen: Nature Januari 2019, Scientific American and diverse sites, like Wikipedia