Duurzame Voetafdruk
Duurzame ontwikkeling
De term ‘duurzame ontwikkeling’ is gedefinieerd als ‘ontwikkeling die de behoeften van huidige generaties vervult, zonder daarbij de mogelijkheid voor toekomstige generaties om in hun behoefte te voorzien aan te tasten’ *, waarbij ecologische verantwoording, economische efficiëntie en sociaal welzijn de hoofdthema’s zijn. De drie mogelijke doelen van duurzame ontwikkeling zijn toename in economische efficiëntie, beschermen en restaureren van ecologische systemen en verbeteren van het welzijn van mensen, of een combinatie hiervan. Het behoud van de natuurlijke bronnen is een onderwerp dat vaak terug komt als gesproken wordt over duurzame ontwikkeling.
Ecologische Voetafdruk
Een manier om de beschikbaarheid en het gebruik van natuurlijke bronnen kwantitatief uit te drukken is de ‘Ecological Footprint’ **, oftewel de ‘Ecologische Voetafdruk’. De ecologische voetafdruk van iemand of een gegeven groep mensen (b.v. huishouden, stad, land) is de totale oppervlakte aan biologisch productief land en water dat wordt gebruikt om alle middelen en energiestromen, die door deze mensen gebruikt worden, te produceren (voedsel, energie en materiaal) en om al het afval dat door dezelfde mensen wordt geproduceerd af te breken of te compenseren. De berekende ecologische voetafdruk is dus de hoeveelheid land die nodig is om voor een bepaalde groep mensen een bepaalde levensstijl in stand te houden.
Fair Earth Share
Als we iets willen zeggen over duurzaamheid, moet het beschikbare oppervlak worden vergeleken met de werkelijk gebruikte oppervlakte. Als de totale biologische productieve oppervlakte van de aarde wordt verdeeld onder alle bewoners, is er 1.45 hectare vruchtbaar land en 0.55 hectare water beschikbaar. Dit wordt ook wel de ‘Fair Earth Share’, letterlijk het ‘Eerlijke Aarde Aandeel’ genoemd. De exacte grootte van dit eerlijke aarde aandeel verschilt per auteur, afhankelijk van de rekenmethode, maar globaal komen onderzoekers op dezelfde getallen uit.. Bovendien wordt het aandeel per persoon elk jaar kleiner, naarmate de wereldbevolking groeit en meer land wordt bebouwd.
Maat voor Duurzaamheid
Deze voetafdruk is een globale maat voor duurzaamheid. Geconsumeerde goederen en uitgevoerde activiteiten worden meegenomen in de berekening van de voetafdruk en zo wordt er een beeld geschetst van de duurzaamheid van de samenleving op verschillende schalen (lokaal, nationaal, internationaal). Uit berekeningen blijkt dat de levenswijze in de ontwikkelde landen zorgt voor een voetafdruk die groter (gemiddeld tussen de 3 en 6 hectare) is dan de ‘Fair Earth Share’. Dit betekent dat de levenswijze van deze landen ten koste gaat van andere landen of toekomstige generaties en dat deze levenswijze als niet-duurzaam kan worden beschouwd.
Duurzame ontwikkeling en de Ecologische Voetafdruk
Bij het toepassen van de ecologische voetafdruk in duurzame ontwikkeling wordt geprobeerd om van veel mensen de levenstandaard te verhogen en tegelijkertijd de totale voetafdruk van de mensheid te verkleinen**. Er zijn verschillende manieren om dit te bereiken:
- De productiviteit per oppervlakte-eenheid land vergroten ( bijvoorbeeld terrassen op berghellingen of zonnecollectoren op ongebruikte daken)
- Een efficiënter gebruik van natuurlijke bronnen (eco-efficiënte technologie, zoals spaarlampen of warmtewisselaars)
- De totale consumptie verminderen door het inkrimpen van de bevolking en het beperken van het persoonlijke verbruik (bijvoorbeeld minder snel de auto nemen en alles recyclen)**
* Definitie van de Brundtland Commission, 1987 ** Wackernagel en Rees, 1996
De duurzame voetafdruk
In dit project spreken we van een ‘duurzame’ voetafdruk, omdat het idee van de ecologische voetafdruk eigenlijk te simpel is, er wordt alleen naar oppervlakte gekeken. Wij willen ook kijken naar de manier waarop dat oppervlak wordt veranderd: onze manier van consumeren kan zorgen dat land voorgoed onbruikbaar wordt (ontbossing en erosie, of vergiftigen met chemische stoffen etc). Voor het plaatselijk milieu en de plaatselijke bevolking kan onze ‘drang tot consumeren’ ernstige gevolgen hebben. Een voorbeeld: Door de winning van goud in het Grote Merengebied in Oost-Afrika vind je daar grote ontboste gebieden, watervervuiling, gewelddadige conflicten tussen de goudzoekers en de bevolking, gedwongen prostitutie en ernstige gezondheidsproblemen door het gebruik van kwik en cyanide Maar we kunnen ook zorgen dat natuur beschermd wordt, mooie plekken bewaard blijven, wateren niet overbevist worden, en mensen in arme landen een kans krijgen om behoorlijk te leven. Als onze voetafdruk duurzaam is in de goede betekenis, lijden mensen in andere landen en mensen later geen schade door ons. We moeten dus ook nadenken over de gevolgen van ons handelen en onze levenstijl op de levens van mensen in een ander deel van de wereld en volgende generaties.
Een echt duurzame voetafdruk
We laten allemaal ‘voetafdrukken’ na. Voor het grootste deel verdwijnen die weer snel, maar sommige blijven kortere of langere tijd bestaan. De beroemdste – en meest duurzame – voetafdrukken zijn de voetstappen van voor-menselijke wezens die 3,5 miljoen jaar geleden over natte vulkanische as liepen, die daarna versteende. Hun voetstappen bleven miljoenen jaren bestaan en bleken van onschatbare waarde, omdat ze ons interessante dingen leerden over onze voorouders. Dat was niet de bedoeling van de mensachtigen die daar destijds liepen, ze zouden dat niet eens begrepen hebben. Ze renden daar voor hun leven, weg van die uitbarstende vulkaan. Ook van het leven van andere mensen blijven soms sporen achter die veel kunnen vertellen over de leefomstandigheden – de archeologie dankt zijn bestaan aan dergelijke sporen. Achtergelaten afval is in dit verband een zegen… Wie een bronzen of stenen beeld nalaat, heeft mede de bedoeling om het nageslacht te informeren over zijn of haar bestaan, wie andere dingen achterlaat heeft die bedoeling meestal niet, maar zulke onbedoelde sporen leveren meestal minstens zo veel informatie op. Ook dat zijn ‘duurzame voetafdrukken’. Naast resten van bouwwerken, kunstwerken en gebruiksvoorwerpen is menselijke bewoning in het te verleden ook terug te vinden in ecologische aspecten en daar gaat het in dit project vooral om.
De rol van de dodo
Een bekend en heel sterk voorbeeld levert de dodo: deze vogel stierf uit op Mauritius doordat de Hollandse zeelui onderweg naar of van het Verre Oosten deze vogels vingen als voedsel. Het dier was te traag om te ontsnappen, en liet tenslotte alleen wat botjes na. In de twintigste eeuw ontdekten onderzoekers, dat er van een bepaalde boomsoort op dat eiland uitsluitend exemplaren van 300 jaar en ouder voorkwamen. Er werden wel zaden gevormd, maar die kiemden niet. De zaden waren voor hun kieming afhankelijk van de dodo. Dit werd aangetoond door de zaden bij kalkoenen door de keel te dwingen, de daarna weer uitgepoepte zaden kiemden wel. Passage door het maagdarmkanaal van grote vogels is voorwaarde voor kieming van deze soort. (Het is ook mogelijk dit na te bootsen door een behandeling met schuurpapier en zuur.) Omdat de dodo was verdwenen stond deze boomsoort ook op het punt van uitsterven. De ‘duurzame voetafdruk’ van de Hollandse zeelui bestaat dus niet alleen uit het verdwijnen van de dodo, maar ook op de lange termijn uit het uitsterven van die boomsoort, en ongetwijfeld van een aantal insectensoorten, die van die boom afhankelijk zijn. Waarschijnlijk zijn er meer ecologische veranderingen het gevolg geweest van het verdwijnen van de dodo.
Positieve sporen nalaten
Een duurzame voetafdruk kan ook positief zijn, menselijke invloed heeft op veel plaatsen de natuur verrijkt. Een open afwisselend landschap, zoals door de mens in onze streken gecreëerd, kent een veel grotere biodiversiteit dan een gebied dat vrijwel geheel met bos bedekt is, zoals hier het geval was voor menselijk ingrijpen. In het grootste deel van de gevallen is menselijke invloed echter verarmend.
Blijvende sporen in de natuur
Voorbeelden van duurzaamheidsaspecten die aan de orde kunnen komen:
- Als planten of dieren uitsterven, zijn ze voor altijd weg. Hun mogelijke producten (denk aan medicinale, maar nog onbekende plantensoorten) en/of hun rol in het ecosysteem gaan verloren. De gevolgen zijn moeilijk te voorspellen (zie het voorbeeld van de dodo)
- Als hellingen worden ontbost, wordt de vruchtbare bovenlaag meestal door erosie afgevoerd. Het kan lang duren voor de vrijgekomen rots voldoende verweerd is om weer een bos te laten ontstaan (duizend of duizenden jaren?). De mensen die afhankelijk zijn van de opbrengst van het land, verliezen hierdoor hun bron van voedsel en inkomen
- Op Java (Indonesie) waren vroeger de bossen op de bovenste delen en de top van de bergen heilig, ze mochten niet gekapt worden. Toen men in recente tijd die bossen toch ging kappen, kregen de dalen enorme problemen met overstromingen. Het heilig verklaren van die bossen berustte dus op een goed inzicht in de ecologische situatie.
- Een huis gebouwd van natuurlijke materialen zoals hout, kan ooit verdwijnen vrijwel zonder een spoor na te laten, een huis van steen, beton, etc. niet, maar de sloopmaterialen kunnen t.z.t. wel hergebruikt worden. (Kiezen voor de toekomstige archeoloog of voor de ecologie?)
- Bestrijdingsmiddelen kunnen in de bodem of in het water achterblijven. Wanneer ze in het grondwater terechtkomen, kunnen ze na lange tijd en op andere plaatsen in het drinkwater terechtkomen met alle gevolgen voor de mensen. Zolang ze in het grondwater zitten is er niets tegen te doen. Tegenwoordig zijn de meeste middelen minder persistent (blijvend) maar het is lang niet altijd duidelijk welke ecologische effecten ze hebben voordat ze uit elkaar vallen. Deze stoffen helemaal vermijden is dus in elk geval duurzamer.
- In de biologische landbouw wordt gestreefd naar kringloopbeheer; het voer voor het vee wordt op eigen bedrijf in omgeving geteeld en de mest wordt op hetzelfde land uitgereden. Er wordt geen gebruik gemaakt van synthetische chemicaliën. Dergelijke landbouw laat, als het goed is, geen negatieve voetafdruk achter.
- Zelfs de discussie over het gebruik van gentechnologie kan hierin betrokken worden: er kunnen wel prachtige nieuwe varianten van gewassen of vee worden ontwikkeld, maar wat zijn de effecten op de lange duur? Hoe duurzaam is dit ecologisch gezien? (Misschien zijn er veel minder bestrijdingsmiddelen nodig – maar het zou ook kunnen dat de varianten zich in de natuur verbreiden, met onverwachte gevolgen.)
Wetenschappelijke achtergrondinformatie
Een uitgebreid wetenschappelijk artikel over de verschillende aspecten van de ecologische voetafdruk (Engelstalig) vind je op http://www.voetafdruk.eu/nieuws/hoekstra-wiedmann-2014-environmentalfootprint.pdf